Fundusze inwestowania społecznie odpowiedzialnego

Pojęcie inwestycji społecznie odpowiedzialnych dotyczy transakcji, w których podmiot (strona) angażująca środki finansowe przy wyborze celu inwestycji bierze pod uwagę poza kryterium dochodowym również aspekty pozafinansowe należące do grupy tzw. czynników ESG - od skrótów angielskich określeń: environmental – ochrona środowiska, social responsibility – społeczna odpowiedzialność, corporate governance – jakość zarządzania przedsiębiorstwem (ład korporacyjny).

Jednym z kryteriów klasyfikacji funduszy inwestycyjnych  jest ich polityka w odniesieniu do tzw. społecznej odpowiedzialności inwestycji (SRI). Zgodnie z tym kryterium na  rynku funkcjonują trzy kategorie funduszy inwestycyjnych:

• konwencjonalne - neutralne względem SRI (conventional funds),
• inwestycji społecznie odpowiedzialnych (socially responsible funds, SRI funds)
• nieodpowiedzialne społecznie (socially irresponsible funds).

Jak pokazują jednak analizy empiryczne tą ostatnią grupa podmiotów obejmującą jednostki świadomie inwestujące w branże o „złej” reputacji w oczekiwaniu ponadnormatywnych zysków można uznać za kategorię schyłkową. Społecznie nieodpowiedzialne fundusze inwestycyjne stały się popularne w latach osiemdziesiątych XX w. w odpowiedzi na zwiększoną popularność funduszy odpowiedzialnych społecznie; jednak ostatnio fundusze znikają z rynku. Powodem może być fakt, że - jak formułuje to Investopedia - „balansowały na  bardzo cienkiej linii pomiędzy zniewagą a zyskiem”.  

Pierwotnych korzeni inwestowania społecznie odpowiedzialnego szukać należy w nakazach religijnych - już czasach biblijnych prawo żydowskie określiło etyczne sposoby inwestowania, zaś w XVI wieku John Wesley, założyciel ruchu metodystów, rozpowszechniał idee inwestowania społecznie odpowiedzialnego. Inwestorzy religijni unikali inwestycji w przedsiębiorstwa, które osiągały  zyski ze zniewalania, a nawet zabijania ludzi. Decyzje inwestycyjne opierały się na zasadach pokoju i braku przemocy. Takie  głęboko umotywowane religijne decyzje inwestycyjne można nadal obserwować, obecnie unikają one branż „niemoralnych” tj.  firm czerpiących zyski głownie z obrotu alkoholem, tytoniem bądź z gier hazardowych.

Obiegowa definicja funduszu społecznie odpowiedzialnego zaprezentowana została przez Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny (EKES) - organ doradczy Unii Europejskiej. Mianem funduszu SRI określa ona podmioty, kształtujące portfel inwestycyjny z uwzględnieniem kryteriów etycznych, społecznych oraz odnoszących się do ładu korporacyjnego. Dodatkowo EKES podkreśla, iż przyjęcie takiego trybu doboru elementów portfela inwestycyjnego nie zwalnia funduszu od uwzględniania również w kalkulacjach kryteriów rentowności i ryzyka inwestycji.  Rentowność funduszy SRI nie powinna kształtować się niżej niż analogiczna wartość tradycyjnych funduszy inwestycyjnych, zaś związane z inwestowaniem ryzyko nie powinno znacząco przekraczać ryzyka tradycyjnych funduszy wspólnego inwestowania. EKES zaleca aby menedżerowie funduszy SRI kierowali się długoterminową wizją inwestowania, dbałością o interes ogólny oraz cechowali się wiarygodnością i dyscypliną ogólną. 

Literatura przedmiotu wskazuje również na istnienie tzw. solidarnych funduszy inwestycyjnych, które charakteryzują się przeznaczaniem  istotnej części zysków na cele dobroczynne/społeczne jednak bez wymogu kierowania się w decyzjach inwestycyjnych kryteriami ESG.

W odniesieniu do inwestycji SRI można wyróżnić szereg strategii doboru przedmiotów inwestycji:

• Dobór negatywny (negative screening) polega na wykluczaniu z portfela inwestycyjnego, bądź jako potencjalnych alternatyw inwestycyjnych podmiotów (firm), których działalność może budzić wątpliwości etyczne. Zaliczyć do nich można w szczególności przedsiębiorstwa z branży zbrojeniowej, przemysł tytoniowy a także firmy łamiące prawo międzynarodowe, współpracujące z brutalnymi reżymami państwowymi, zaangażowane w działania zanieczyszczające środowisko naturalne (dotyczy to w szczególności firm wydobywczych i przetwórstwa ropy naftowej) a także np. wykorzystujące do produkcji wyniki eksperymentów na zwierzętach (dotyczy to przede wszystkim branży farmaceutycznej i kosmetycznej). Kryteria wykluczenia danej firmy bądź branży z kręgu rozpatrywanych alternatyw  inwestycyjnych mogą być zatem bardzo szerokie i rozbudowane.
• Aktywne wyszukiwanie (positive screening) polega na poszukiwaniu przedsiębiorstw stosujących się w swojej działalności do zasad (pryncypiów) odpowiedzialności społecznej oraz inwestowania w podmioty wiodące w tym zakresie w danej branży (benchmarks, best-in-class).  Strategia ta rozszerzona może zostać również na aktywne wpływanie (engagement) na wzrost poziomu zaangażowania w działalność odpowiedzialną społecznie w przedsiębiorstwie będącym przedmiotem inwestycji oraz uwzględnianie kryteriów ESG podczas analizy i podejmowania decyzji inwestycyjnych (tzw. integration).

Fundusze SRI mają najczęściej charakter podmiotów prowizyjnych, zarządzanych aktywnie i w zdecydowanej większości są funduszami akcyjnymi, co wynika ze stosunkowej prostoty implementacji strategii SRI w przypadku papierów udziałowych przedsiębiorstw gdzie łatwo jest zidentyfikować cele inwestycyjne spełniające przyjęte kryteria i nabyć ich walory. W przypadku walorów dłużnych wdrożenie strategii SRI jest znacznie bardziej skomplikowane szczególnie w odniesieniu do obligacji samorządowych i skarbowych, zaś w przypadku inwestycji specjalistycznych w zasadzie nie do zrealizowania.

Rys. 1 Liczba funduszy SRI w Europie oraz aktywa przez nie zarządzane (mld €) w latach 1999-2016

Źródło: Green, Social and Ethical Funds in Europe 2016 release October 2016  http://ecodes.org/documentos/Green-Social-and-Ethical-funds.pdf

W ostatnim okresie globalny rynek produktów SRI odnotował skokowy wzrost. Wartość światowego rynku inwestycji społecznie odpowiedzialnych wyniosła w 2016 około 23 bln USD i wzrosła o ponad 25% od roku 2014. Niemal 90% to aktywa zarządzane profesjonalnie, pozostałe 10% przypada na inwestorów indywidualnych. Pod względem wartości aktywów największy rynek inwestycji społecznie odpowiedzialnych to Europa, na drugim miejscu znajdują się USA, a na trzecim Kanada. Na kolejnych miejscach znajdują się rynki państw afrykańskich, azjatyckich oraz kraje obszaru Australii i Oceanii.  Światowe aktywa funduszy SRI przekroczyły w roku 2016 20 bln €.

Rys. 2 Liczba funduszy SRI w USA oraz aktywa przez nie zarządzane (mld $) w latach 1995-2016

Źródło: Report on US Sustainable, Responsible and Impact Investing Trends 2016, US SIF Foundation

Prognozy rozwoju globalnego rynku SRI są bardzo optymistyczne. Zgodnie z prognozami firm analitycznych Robeco oraz Booz&Co  dynamika wzrostu aktywów znajdujących się w zarządzaniu podmiotów tego typu wskazuje, że do końca bieżącej dekady ten segment rynku finansowego przestanie mieć charakter niszowy.  W ostatniej dekadzie odnotowana globalna dynamika wzrostu aktywów funduszy SRI przekraczała 10% w skali roku. Obecnie udział funduszy SRI w rynku funduszy inwestycyjnych w Europie wynosi około 2%. Szacunki analityczne wskazują, iż w roku 2020 inwestycje społecznie odpowiedzialne będą stanowić około 1/5 wszystkich aktywów znajdujących się w zarządzaniu na świecie.

W 2016 r. w krajach europejskich^[1] funkcjonowały łącznie 1138 fundusze deklarujące stosowanie strategii SRI (rys. 1). W 1999 r. było ich 159, co oznacza, iż skumulowana stopa wzrostu liczby (CAGR)  funduszy inwestycji społecznie odpowiedzialnych między tymi latami wyniosła ponad 12%. Łączna wartość aktywów zgromadzonych w europejskich funduszach SRI w 2016 to 158 mld € zaś w okresie 1999–2016 skumulowana stopa wzrostu wartości aktywów funduszy SRI w Europie wynosiła około 17%.

Największa liczba funduszy SRI zarejestrowana jest we Francji i Belgii (odpowiednio ponad 200 fundusze) oraz Wielkiej Brytanii (około 100 funduszy). Pod względem wartości aktywów zarządzanych przez fundusze SRI największym rynkiem jest Francja (około 40 mld €), zaś na kolejnych miejscach znajdują się Wielka Brytania (niemal 20 mld €) i Szwajcaria (około 10 mld €). Do największych akcyjnych funduszy SRI w Europie należą francuski Atout France Amundi, niemiecki DWS Invest Global oraz brytyjski Stewardship Pension Fund z aktywami w wysokości około 2 mld € każdy.

W okresie 1995–2016 liczba funduszy SRI w USA wzrosła z 55 do 1002, a wartość zarządzanych przez nie aktywów zwiększyła z 12 mld $ do 4,7 bln $ (rys. 2).  Jak pokazują dane rynek funduszy SRI w USA nie został dotknięty skutkami globalnego kryzysu finansowego. W okresie 2007–2010 aktywa i liczba funduszy rosły dynamicznie i uległy zwielokrotnieniu. Największe fundusze SRI w USA to fundusze akcji: zarządzany przez Parnassus Investments, Parnassus Equity Income Fund (aktywa niemal  10 mld $),  Calvert Equity Portfolio oraz fundusz Neuberger Berman Socially Responsible Investment. W przypadku dwóch pozostałych podmiotów aktywa netto wynoszą około 2 mld $.

Polski rynek inwestycji społecznie odpowiedzialnych znajduje się w początkowej fazie rozwoju. Analizy empiryczne wskazują, że rozwój tego segmentu rynku finansowego jest ściśle powiązany z zamożnością kraju, mierzoną poziomem jednostkowego PKB. W krajach o wysokim poziomie wskaźnika kwestie odpowiedzialności społecznej są istotniejsze niż w krajach biedniejszych, w których podstawowe znaczenie ma stopa zwrotu (rentowność). Łączna wartość polskiego rynku SRI w 2016  to około 1 mld €, czyli nieco ponad 1% łącznej wartości zarządzany krajowo aktywów. Wśród aktywów klasyfikowanych jako społecznie odpowiedzialne przeważają obligacje (ponad 6)%) oraz akcje (niemal 1/4). Ponadto dostępnych jest również kilka funduszy inwestycyjnych zarządzanych przez podmioty zagraniczne i denominowane w innej niż złoty walucie.

Istotnym pytaniem w kontekście wyników finansowych funduszy SRI, niższych niż przeciętna w konwencjonalnych funduszach wspólnego inwestowania pozostaje kwestia motywów dla których inwestorzy decydują się na zaangażowanie finansowe w podmioty tego typu. Rozbudowanej odpowiedzi na to pytanie, przy wykorzystaniu przekrojowych badań ankietowych próbują udzielić A. Riedl i P. Smeets w artykule pt. „Why Do Investors Hold Socially Responsible Mutual Funds?”, który ukazał się w 2017 w prestiżowym czasopiśmie naukowym Journal of Finance.  Badania empiryczne, na które powołują się autorzy artykułu wskazują na długookresowo słabsze wyniki inwestycyjne (w odniesieniu do rentowności) funduszy SRI w relacji do tradycyjnych funduszy inwestycyjnych. Można z tego wysnuć wniosek, iż  inwestowanie w społecznie odpowiedzialny sposób jest finansowo kosztowne i niekorzystne dla inwestorów. Jak wskazuje część autorów, wykluczenie z portfela „niemoralnych” inwestycji związanych z przemysłem tytoniowym, alkoholowym, produkcją broni, bądź hazardem nie jest optymalnym wyborem z punktu maksymalizacji zwrotu z portfela inwestycyjnego, ponieważ branże te zazwyczaj zapewniają godziwy zarobek. Paradoksalnie anons o zmianie profilu funduszu na zaangażowany społecznie może w pewnych sytuacjach skutkować wręcz obniżeniem (krótkoterminowym) wyceny jednostek udziałowych podmiotu.  Reakcja rynku na takie działania podejmowane przez menadżerów może zatem być negatywna.  W związku z tym można założyć, iż bezpośredni motyw finansowy nie jest dominujący w przypadku zaangażowania w inwestycje tego typu. Inwestorzy mogą jednak mieć optymistyczne oczekiwania w odniesieniu do ryzyka SRI lub poprzez inwestycje dążyć do dywersyfikacji ryzyka portfela. Teoretyczne i empiryczne dowody dotyczące tej kwestii są jednak niejednoznaczne. Po odrzuceniu motywu finansowego jako wiodącego, innym możliwym celem posiadania inwestycji SRI jest poprawa wizerunku lub reputacji społecznej a także faktyczne przekonania prospołeczne, prozdrowotne bądź prośrodowiskowe.    

W odniesieniu do motywów reputacji, szereg modeli teoretycznych i analiz eksperymentalnych podkreśla znaczenie tworzenia pozytywnego wizerunku społecznego poprzez sygnalizację tzw. zaangażowania społecznego. Jednym z kanałów osiągnięcia tego celu tj. kreacji pozytywnego wizerunku jest szeroka akcja informacyjna na temat faktu zaangażowania w inwestycje odpowiedzialna społecznie wśród partnerów i kontrahentów. Wynika badań ankietowych przeprowadzonych na potrzeby omawianego artykułu wskazują na motyw przekonań jako dominującą przyczynę gotowości do poświęcenia części zarobku na rzecz rozwoju branż użytecznych ze społecznego punktu widzenia. Należy jednak podkreślić, iż badania ankietowe przeprowadzone zostały wśród funduszy inwestycyjnych w Holandii, zatem wyniki te można uogólniać jedynie w odniesieniu do Europy, bądź szerzej państw znajdujących się na podobnym poziomie rozwoju gospodarczego.